Εν όψει της Μεγάλης Εβδομάδος και της εορτής του Πάσχα θα ήθελα να μοιραστώ με την αγάπη σας ήθη και έθιμα που λάβαιναν ή λαμβάνουν χώρα κατά τις ημέρες αυτές στο τόπο μας. Ο λόγος δεν είναι κανένας άλλος ειμή η θύμηση στους παλαιούς και η γνώση στους νεοτέρους. Τα έθιμα που θα περιγράψω είτε τα έζησα εγώ είτε μου τα διηγήθηκαν παλαιότεροι όπως η νόνα μου η Νίκη, η συγγένησα μου Αραβαντινού Ευτυχία ο ιερέας Χαράλαμπος Κουμάτος κ.α. Θα αναφερθώ στα ήθη-έθιμα ανά ημέρα ξεκινώντας από το Σαββάτο του Λαζάρου, ημέρα που εισάγει το πιστό στην εβδομάδα των Παθών.
Σαββάτο του Λαζάρου
Το Σάββατο του Λαζάρου είναι αυτό πριν τη Κυριακή των Βαΐων. Είναι αφιερωμένο στην Ανάσταση του φίλου του Χριστού Λαζάρου και προεικονίζει την ίδια την Ανάσταση του Θεανθρώπου Χριστού. Στην επαρχία μας την ημέρα αυτή από το πρωί παρέες παιδιών τραγουδούσαν-έψελναν στα σπίτια το Λάζαρο. Από βραδύς τα παιδιά ετοίμαζαν Σταυρό τυλιγμένο με κορδέλες-γραβάτες ή άσπρα πανιά (όπου συμβόλιζαν τις ταινίες που τύλιγαν οι Ιουδαίοι τους νεκρούς τους) και στην κορυφή τοποθετούσαν συνήθως την εικόνα της Αναστάσεως του Λαζάρου. Τα κάλαντα του Λαζάρου ποικίλουν ως προς το περιεχόμενο τους, στο σύνολο τους όμως εξιστορούν το γεγονός μέσα από τους φοβερούς διαλόγους. Δυστυχώς σήμερα εκείνοι που λένε τα κάλαντα του Λαζάρου είναι πολύ λίγοι και το έθιμο τείνει να εκλείψει. Στο χωριό μας να πως «έλεγαν τον Λάζαρο»
Αν είναι με το θέλημα και με τον ορισμό σας,
Λάζαρου την Ανάσταση να πω στ΄ αρχοντικό σας.
Έβγατε παρακαλούμε για να σας διηγηθούμε,
Για να μάθετε τι εγίνη σήμερα στην Παλαιστίνη,
Και στην πόλη Βηθανία Μάρθα κλαίει και η Μαρία,
Λάζαρο τον αδελφό τους τον γλυκύ και καρδιακό τους.
Τρεις ημέρες τον θρηνούσαν και τον εμηρολογούσαν.
Την ημέρα την Τετάρτη κίνησε ο Χριστός για να ΄ρθει
Και εβγήκε η Μαρία έξω από τη Βιθανία.
Σαν ήσουν εδώ Χριστέ μου, δεν θα πέθαινε ο αδελφός μου
Μα και τώρα ΄γώ πιστεύω και καλότατα ηξέυρω,
ότι δύνασαι αν θέλεις και νεκρούς να ανασταίνεις.
Έβγα έξω Λάζαρε μου φίλε και αγαπητέ μου.
Πες μας Λάζαρε τι είδες ΄κει στον Άδη που επήγες.
Είδα φόβους είδα τρόμους είδα βάσανα και πόνους
Της καρδιάς μου, των χειλέων και μη με ρωτάτε πλέον.
Φέρτε μου λίγο νεράκι να ξεπλύνω το φαρμάκι.
Κυριακή των Βαΐων
Γνωστή σε όλους μας ως Κυριακή του «Βαγιώνε». Η λέξη «Βοΐο» προέρχεται από το Ευαγγέλιο του Ιωάννη(ιβ΄1-18) όπου εξιστορείται και το γεγονός της ελεύσεως του Χριστού στα Ιεροσόλυμα και η υποδοχή του με βαΐα των φοινίκων. Την Κυριακή αυτή συνήθιζαν όλες οι οικογένειες να πηγαίνουν στην εκκλησία. Στους δε νιόπαντρους οι Ιερείς συνηθίζουν να φτιάχνουν ένα ξεχωριστώ βάγιο που ονομάζεται βαγιοφόρα. Η βαγιοφόρα στην επαρχία μας έχει 2 μορφές. Είτε βάγιο με διπλές βιολέτες, δεντρολίβανο, φοινίκι, ελιά με τη μορφή μπουκέτου είτε διπλό οκτάχτινο αστέρι κατασκευασμένο επιμελώς με φύλλα φοινικιάς. Το είδος της βαγιοφόρας αυτής έμαθα να κατασκευάζω κι εγώ από τον π. Χαράλαμπο Κουμάτο, έναν από τους λίγους, ίσως μοναδικούς ιερείς της επαρχίας μας που το κατασκευάζει. Τη βαγιοφόρα αυτή κρεμούν πριν τη διανομή στις 3 θύρες του ιερού, στους 3 πολυελέους και στους θρόνους του ναού. Την ημέρα αυτή το φαγητό είναι απαραίτητα ψάρι συνήθως μπακαλιάρο σκορδαλιά ή κοφισόπιττα. Το βράδυ της Κυριακής αρχίζουν οι «Νυμφίοι». Οι δε γυναίκες παρακολουθούν τις ακολουθίες από τους γυναικωνίτες των Ναών. Παράδοση παλαιά η οποία έχει την εξήγηση της ως εξής:Τις ημέρες της Μ. εβδομάδας έπρεπε να παρακολουθήσουν τις ακολουθίες και όσες γυναίκες πενθούσαν κάποιο συγγενικό πρόσωπό. Γι αυτό πήγαιναν στην εκκλησία και έμπαιναν από την πόρτα που διέθετε ο γυναικωνίτης για να μην γίνονται αντιληπτές . Τέτοιου είδους γυναικωνίτη διαθέτει η Αγία Μαρίνα στο χωριό μας με τις γνωστές τσελουδιές. Τέλος παράδοση, η οποία διατηρείται και σήμερα στο χωριό μας, είναι η μετάβαση στη μονή Κορωνάτου πολλών χωριανών για την ακολουθία του Α΄ νυμφίου το απόγευμα της Κυριακής. Πολλοί κάτοικοι του χωριού μας συνήθιζαν να μεταβαίνουν στο Κορωνάτο από το δρόμο του Μποθωνάτου.
Μεγάλη Δευτέρα – Τρίτη.
Τις μέρες αυτές προετοιμάζονται οι πιστοί για να μεταλάβουν είτε την Μεγάλη Τετάρτη είτε την Μεγάλη Πέμπτη. Το βράδυ της Μ. Δευτέρας ψάλλεται η ακολουθία του Β΄ Νυμφίου και το βράδυ της Μεγάλης Τρίτης το γνωστό τροπάριο της μοναχής Κασσιανής. Μέρες προετοιμασίας για την εκτέλεση του τροπαρίου από τους τότε αειμνήστους ιεροψάλτες ως ο παππούς μου Γεράσιμος Συνοδινός, ο αείμνηστος Σπύρος Συνοδινός Καμήλος οι Γεράσιμος και Βάσος Δρακόπουλοι κ.α.
Μεγάλη Τετάρτη
Στην επαρχία μας τελείται προηγιασμένη Θεία Λειτουργία και το μεσημέρι το ευχέλαιο. Οι γυναίκες πηγαίνουν αλεύρι στην εκκλησία μέσα σε πορσελάνινη λεκάνη. Εκεί ο παπάς τοποθετεί το καντήλι με το λάδι και 7 κεριά. Κατά την ανάγνωση των 7 ευαγγελίων του Ευχελαίου ανάβει ένα ένα τα κεριά. Στο τέλος μυρώνει τους πιστούς και οι γυναίκες παίρνουν το αλεύρι στο σπίτι όπου ζυμώνουν πρόσφορο για να λειτουργήσει ο παπάς την επόμενη μέρα (Μεγάλη Πέμπτη). Οι παραπάνω ακολουθίες πραγματοποιούνται το πρωί και 2 μαζί στην ιερά μονή Κορωνάτου χρόνια τώρα με μεγάλη συμμετοχή πιστών.
Μεγάλη Πέμπτη
Τη μέρα αυτή τελείται η Θεία Λειτουργία του Μεγάλου Βασιλείου ως ενθύμηση της παραδόσεως των αχράντων μυστηρίων από τον ίδιο το Χριστό. Οι χριστιανοί πρωί-πρωί πηγαίνουν στην εκκλησία για να μεταλάβουν. Δυστυχώς τα τελευταία χρόνια παρατηρείται το φαινόμενο οι ιερείς πρωί-πρωί να κοινωνούν τους πιστούς με προηγιασμένο άρτο που έχουν βγάλει από τη Κυριακή των Βαΐων με σκοπό την εξυπηρέτηση των πιστών. Τούτο όμως είναι αμάρτημα μεγάλο και προσομοιάζει τον χριστιανό ως τον Ιούδα, ο οποίος μετάλαβε και έφυγε με σκοπό τη προδοσία. Θα μπορούσε κάλλιστα σε μια εκκλησία της επαρχίας μας να τελείται η Θ. Λειτουργία αρκετά πρωί έτσι ώστε να μπορούν να μεταλάβουν και οι εργαζόμενοι ή όσοι άλλοι δε μπορούν να πάνε αργότερα στην εκκλησία. Μετά την απόλυση οι γυναίκες βάφουν τα αυγά με βαφή από τη θάλασσα και τα παιδιά έψαλλαν τα πάθη. Ήδη το βράδυ της Μ. Τετάρτης έχουν ετοιμάσει τα αυγά τυλιγμένα με άνθη διαφόρων σχημάτων. Να πως έψαλλαν στο χωριό μας τα πάθη.
Σήμερον μαύρος ουρανός σήμερον μαύρη μέρα,
σήμερον όλοι θλίβονται και τα βουνά λυπούνται.
Σήμερον έλαβον βουλή οι άνομοι Εβραίοι,
οι άνομοι και τα σκυλιά και οι τρεις κατηραμένοι
για να σταυρώσουν τον Χριστό των πάντων βασιλέα.
Και ο Κύριος ηθέλησε να μπει σε περιβόλι,
να κάμει δείπνο μυστικό για να τον λάβουν όλοι.
Η Παναγιά η Δέσποινα καθόταν μοναχή της,
τας προσευχάς της έκανε για τον μονογενή της.
φωνή της ήρθε απ΄ ουρανού και απ΄ Αρχαγγέλου στόμα.
Σώσον Κυρά τας προσευχάς, σώσον και τας μετάνοιας
και τον Υιόν σου πιάσανε και σαν ληστή τον πάνε
και στου Πιλάτου την αυλή εκεί τον τυραννάνε.
Φτιάξτε καρφιά, φτιάξτε καρφιά, φτιάξτε τρία περόνια
κι΄ εκείνος ο παράνομος βαρεί και φτιάνει πέντε.
Συ Φαραέ που τα έφτιαξες εσύ να μας διδάξεις.
Τα δυο βάλτε στα πόδια του και τ΄ άλλα δυο στα χέρια
Το πέμπτο το φαρμακερό βάλτε το στη καρδιά του,
να στάξει αίμα και νερό να λιγωθεί η καρδιά του.
Η Παναγιά σαν τ΄ άκουσε έπεσε και ελυπήθει.
Σταμιά νερό της έριξαν τρία κανάτια μόσχο
και τρία νεροδόσταμνα για να της έρθει ο νους της.
Μα σαν της ήρθε ο λογισμός, μα σαν της ήρθε ο νους της,
ζητά μαχαίρι να σφαεί, φωτιά να πάει να πέσει,
ζητά γκρεμό να γκρεμιστεί για το Μονογενή της.
Όσοι αγαπάτε τον Χριστό κι΄ όσοι τον προσκυνάτε,
όλοι να μ΄ ακλουθήσετε να πάω να τον έβρω.
Μα δεν την ακολούθησαν παρά οι τρεις παρθένες,
η Μάρθα, η Μαγδαληνή και του Λαζάρου η μάνα,
του Ιάκωβου η αδελφή και οι τέσσαρις αντάμα.
Πήραν τη στράτα, το στρατί-στρατί το μονοπάτι,
το μονοπάτι τς΄ έβγαλε μες του ληστή τη πόρτα.
Άνοιξε πόρτα του ληστή και πόρτα του Πιλάτου,
κι η πόρτα απ΄ το φόβο της άνοιξε μοναχή της.
Κοιτάει δεξά, κοιτάει ζερβά κανένα δεν ηβλέπει,
κοιτάει και δεξιότερα και βλέπει τον Αϊ Γιάννη.
Αφέντη μου, Αϊ Γιάννη μου και βαπτιστά του γιου μου,
μην είδες τον υγιόκα μου και σε διδάσκαλο σου:
Δεν έχω στόμα να σου πω, γλώσσα να σου μιλήσω,
δεν έχω χεροκάλαμο για να σου τον εδείξω.
Βλέπεις εκείνον το γυμνό, τον παραπονεμένο,
όπου φορεί πουκάμισο στο αίμα βουτηγμένο,
όπου φορεί στη κεφαλή ακάνθινο στεφάνι,
εκείνος είν΄ ο γιόκας σου κι εμέ διδάσκαλος μου.
Η Παναγιά πλησίασε γλυκά τον ερωτούσε,
δε μου μιλάς παιδάκι μου, δε μου μιλάς παιδί μου:
Τι να σου πω μανούλα μου που διάφορο δεν έχεις,
κοντά το Μέγα Σάββατο κοντά στο μεσονύχτι
που θα λαλήσει ο πετεινός, σημαίνουν τα επουράνια
σημαίνει και η Αγιά Σοφιά με τρεις χρυσές καμπάνες.
Όποιος τ΄ ακούει σώζεται όποιος τ΄ ακούει αγιάζει
και όποιος το καλοσκεφτεί παράδεισο θα λάβει
παράδεισο και λίβανο από τον Άγιο Τάφο.
Κάτου στα Ιεροσόλυμα και στου Χριστού τον Τάφο,
εκεί δεντρί δεν ήτανε και δέντρο εφυτρώθει
στην κορυφή ήταν ο Χριστός στη ρίζα η Παναγία,
και στα απόκλωναράκια του ήταν οι μαθητές του,
που μαρτυρούσαν κι έλεγαν για του Χριστού τα πάθη,
για του Χριστού τ΄ αφέντη μας για τον μονογενή μας,
που έχυσε το αίμα του για πινομή δική μας.
(*Τα κάλαντα του Λαζάρου & τα πάθη του Χριστού όπως είναι παραπάνω μου τα παράδωσε γραμμένα η Αραβαντινού Καρλάτου Ευτυχία το Πάσχα του 2005.)
Το απόγευμα της ίδιας μέρας ετοίμαζαν τα μπουρμπουρέλια ή κουκαλιστήρια για την ανάγνωση των 12 ευαγγελίων . Ένα έθιμο κατά τη γνώμη μου άσχημο διότι έδειχνε ασέβεια προς το πάσχοντα Χριστό. Ήταν ασέβεια να ψάλλονται όλα εκείνα τα όμορφα στιχηρά και ο κόσμος να μασάει καβουρντισμένα κουκιά ή ρεβίθια. Το βράδυ η ακολουθία των 12 Ευαγγελίων ήταν μακροσκελέστατη. Πολλές εκκλησίες συναγωνίζονταν στο ποια θα τελειώσει τελευταία. Θυμάμαι το 1988 το παπά Κουμάτο να διαβάζει με άνεση και σοβαρότητα τα Ευαγγέλια(το 12 πάντα από τον άμβωνα ψαλτά φορώντας άσπρο φελόνι και πετραχήλι) να ψάλλει μελωδικότατα το «Σήμερον Κρεμάται» του Σολωμού και να λέει το «Δι’ Ευχών» τις 01:45 το βράδυ.
Μεγάλη Παρασκευή
Την ημέρα αυτή πήγαιναν από πρωί στην Εκκλησία για να προσκυνήσουν τον εσταυρωμένο Χριστό. Παράδοση στη Κεφαλλονιά και μάλιστα στην επαρχία μας είναι η μουσική εκτέλεση του προκειμένου της Μ. Παρασκευής γνωστό σε όλους ως «Διεμερίσαντο» και του «Σήμερον Κρεμάται» του Σολωμού. Οι ψάλτες και ο ιερέας μεταβαίνουν μπροστά από τον Εσταυρωμένο και μετά την εκφώνηση του Ιερέα «Εσπέρας Προκείμενον» ψάλλουν καλλιτεχνικά το στίχο μετά του προκειμένου, μια παράδοση που σώζεται ως τις μέρες μας. Η ακολουθία τελειώνει περίπου γύρω στις 12:30 και αμέσως οι γυναίκες ξεκινούν το στόλισμα του Επιταφίου. Ο Επιτάφιος θα έπρεπε να στολιστεί όσο το δυνατό με πρωτοτυπία και τελειότερα με κάθε είδους λουλούδια. Παλαιότερα στο Ληξούρι «συναντιόνταν» όλοι οι Επιτάφιοι της πόλεως στη πλατεία, με αποτέλεσμα ο συναγωνισμός να είναι μεγάλος. Εκεί κρυφάκουγες τα σχόλια κυρίως από τις γυναίκες μέσα στη νυχτερινή κατανυχτική ατμόσφαιρα και ενώ η φιλαρμονική του Ληξουρίου «σονάριζε» τα πένθιμα εμβατήρια του Ληξουριώτη συνθέτη Πέτρου Σκαρλάτου όπως τη Marcia ‘ Funedre N. ii’. Κατά το βράδυ της ίδιας ημέρας και ενώ από το πρωί δεν είχε φάει κανείς τίποτε έτρωγαν όσοι ήθελαν λίγο αντίδωρο ή έπιναν λίγο ξύδι δια την ανάμνηση της πόσεως του όξους από τον ίδιο το Χριστό πάνω στο Σταυρό. Τα τελευταία χρόνια σημειώνεται και ένα έθιμο που τείνει να γίνει παράδοση. Μετά το τέλος της εξόδου του Επιταφίου στο Ληξούρι κόσμος πολύς μεταβαίνει στο μοναστήρι του Κορωνάτου για να ακούσει εκ των χειλέων του παπά Χαραλάμπη ένα τροπάριο που μέχρι πρότινος ήταν άγνωστο στο πολύ κόσμο της Επαρχίας μας και σχεδόν ποτέ δεν λεγόταν. Αυτό το τροπάριο έχει ως αρχή του τη φράση Τον ήλιον κρύψαντα τας ιδίας ακτίνας…». Μετά την εκτέλεση του τροπαρίου και ενώ έχει περάσει η 12 νυχτερινή γίνεται και η πρώτη Ανάσταση με το σπάσιμο της μπουκάλας( δημιουργία θορύβου και παραλληλισμός του διασκορπισμού των Ιουδαίων μετά την Ανάσταση) και το σκόρπισμα φύλλων δάφνης(σύμβολο νίκης) ψάλλοντας το «Ανάστα ο Θεός». Στα Μονοπολάτα παράδοση παλαιά είναι το κάψιμο του Ιούδα. Μοναδική «παραφωνία», στο κατανυχτικό κλίμα της ημέρας, είναι κατά τη γνώμη μου, η μετάβαση ορισμένων χριστιανών το μεσημέρι στα κοιμητήρια της επαρχίας μας και η τέλεση τρισαγίων για την ανάπαυση των ψυχών. Κρίμα και κατάκριμα προκαλούν στους κεκοιμημένους παρά ανάπαυση στις ψυχές τους για το λόγο ό,τι την ημέρα αυτή μια μόνο κηδεία και ένα μόνο μνημόσυνο επιτελείται και αυτό είναι του Σταυρωθέντος και Παθόντος Δεσπότου Χριστού.
Μεγάλο Σαββάτο
Ήδη από τα χαράματα οι ιερείς σημαίνουν τις καμπάνες για την ακολουθία του εσπερινού της Κυριακής του Πάσχα ή όπως αλλιώς είναι γνωστή ως Πρώτη Ανάσταση. Οι ψάλτες διαβάζουν με σοβαρότητα τις 15 προφητείες εστιάζοντας μάλιστα στην προφητεία των 3 παίδων & στην προφητεία του Ιωνά. Μετά τον Απόστολο και πριν το Ευαγγέλιο γίνεται η Πρώτη Ανάσταση. Θόρυβος πολύς ταράζει την μέχρι πρότινος ησυχία με κάθε είδους μέσο, για να φανερώσει πως η Ανάσταση του Χριστού συνετάραξε της γης τα θεμέλια & του Άδου τα δώματα και επληρώθησαν πάντα φωτός, Ουρανός τε και γή και τα καταχθόνια. Ακολουθεί η θεία λειτουργία του Μ. Βασιλείου ως τη Μ. Πέμπτη όπου κόσμος πολύς μεταλαμβάνει των Αχράντων Μυστηρίων. Μετά την απόλυση γίνεται η βαφή αυγών & η προετοιμασία των Πασχαλινών εδεσμάτων. Στρώνεται το τραπέζι και ετοιμάζονται τα φαγητά όπου συγκεντρωμένη η οικογένεια θα φάει στο Πασχαλινό τραπέζι. Κατά την 11 νυχτερινή όλη η οικογένεια μεταβαίνει στην εκκλησία με κεριά, λαμπάδες και φαναράκια για να πάρει το άγιο Φως και να ακούσει το Χριστός Ανέστη. Οι Αναστάσεις στην Επαρχία μας πάντοτε υπήρχαν παροιμιώδεις, τόσο για το όλο συμβάν όσο και για τη περίφημη στιχομυθία Ψάλτου και ιερέως κατά την είσοδο τους στο ναό(εφόσον η Ανάσταση τελούνταν έξω από το ναό όπως προβλέπει το τυπικό). Ως εκ τούτου ο καθηγητής Λαογράφος Δημήτρης Λουκάτος στο βιβλίο του «Κεφαλλονίτικη Λατρεία» κάνει λόγο για τις Αναστάσεις στο Ληξούρι. Μετά την Ανάσταση ο κόσμος αποχωρεί για το Πασχαλινό τραπέζι. Έθιμο άσχημο που προφανώς έχει τη ρίζα του στην Ενετοκρατία παράλληλο με το έθιμο να χηρεύουν οι καμπάνες όλη τη Μεγάλη Εβδομάδα μέχρι του Μεγάλου Σαββάτου. Οι Ρωμαιοκαθολική εκκλησία τον 16ο αιώνα ήταν πανίσχυρη στα νησιά μας με αποτέλεσμα να επιβάλλει δικά της έθιμα και απαγορεύσεις. Η βρώση γήινης τροφής πριν τη βρώση και πόσση του σώματος και αίματος του Αναστάντος Χριστού μπορεί να μην είναι αμάρτημα προσκρούει όμως στον Κατηχητικό λόγο του Χρυσορρήμονος «Ει τις ευσεβής και φιλόθεος…» ο οποίος λέγει μεταξύ των άλλων «Πάντες απολαύσατε του συμποσίου της πίστεως. Πάντες απολαύσατε του πλούτου της χρηστότητος» Το συμπόσιο της πίστεως και ο πλούτος της χρηστότητος είναι η μετοχή στη Θεία ευχαριστία και η μετάληψη των αχράντων μυστηρίων. Ευτυχώς τα τελευταία χρόνια και με πρωτοπόρο το παπά Χαραλάμπη τελείται μετά την Ανάσταση η Θεία λειτουργία οπότε ο κόσμος κοινωνεί και απολαύει του πλούτου της Χρηστότητος.
Κυριακή του Πάσχα
Αντίθετα με άλλες περιοχές της Ελλάδος όπου τελείται η ακολουθία του εσπερινού της αγάπης πρωί, στην επαρχία μας τελείται από χρόνια το απόγευμα της Κυριακής όπως προβλέπει το τυπικό. Διαβάζεται το Ευαγγέλιο στα Ελληνικά και ακολούθως μετά το πέρας του Εσπερινού μπορεί να ακολουθήσει λιτανεία όπως στο γειτονικό Χωριό μας Χαυριάτα ή διανομή κόκκινων αυγών και γλυκισμάτων.
Αυτά εν ολίγοις είναι τα ήθη & έθιμα που λάμβαναν & λαμβάνουν χώρα στην επαρχία μας, άλλα ευχάριστα, άλλα παράξενα και άλλα νεότευκτα. Εύχομαι σε όλους μας το φετινό Πάσχα να φέρει στη ψυχή μας το νόημα και το Φως της Αναστάσεως, που δεν είναι τίποτε άλλο από αυτό που λέγει συνεχώς ο Ευαγγελιστής Ιωάννης, Η ΑΓΑΠΗ. Χρόνια Πολλά και Καλή Ανάσταση.
Σαββάτο του Λαζάρου
Το Σάββατο του Λαζάρου είναι αυτό πριν τη Κυριακή των Βαΐων. Είναι αφιερωμένο στην Ανάσταση του φίλου του Χριστού Λαζάρου και προεικονίζει την ίδια την Ανάσταση του Θεανθρώπου Χριστού. Στην επαρχία μας την ημέρα αυτή από το πρωί παρέες παιδιών τραγουδούσαν-έψελναν στα σπίτια το Λάζαρο. Από βραδύς τα παιδιά ετοίμαζαν Σταυρό τυλιγμένο με κορδέλες-γραβάτες ή άσπρα πανιά (όπου συμβόλιζαν τις ταινίες που τύλιγαν οι Ιουδαίοι τους νεκρούς τους) και στην κορυφή τοποθετούσαν συνήθως την εικόνα της Αναστάσεως του Λαζάρου. Τα κάλαντα του Λαζάρου ποικίλουν ως προς το περιεχόμενο τους, στο σύνολο τους όμως εξιστορούν το γεγονός μέσα από τους φοβερούς διαλόγους. Δυστυχώς σήμερα εκείνοι που λένε τα κάλαντα του Λαζάρου είναι πολύ λίγοι και το έθιμο τείνει να εκλείψει. Στο χωριό μας να πως «έλεγαν τον Λάζαρο»
Αν είναι με το θέλημα και με τον ορισμό σας,
Λάζαρου την Ανάσταση να πω στ΄ αρχοντικό σας.
Έβγατε παρακαλούμε για να σας διηγηθούμε,
Για να μάθετε τι εγίνη σήμερα στην Παλαιστίνη,
Και στην πόλη Βηθανία Μάρθα κλαίει και η Μαρία,
Λάζαρο τον αδελφό τους τον γλυκύ και καρδιακό τους.
Τρεις ημέρες τον θρηνούσαν και τον εμηρολογούσαν.
Την ημέρα την Τετάρτη κίνησε ο Χριστός για να ΄ρθει
Και εβγήκε η Μαρία έξω από τη Βιθανία.
Σαν ήσουν εδώ Χριστέ μου, δεν θα πέθαινε ο αδελφός μου
Μα και τώρα ΄γώ πιστεύω και καλότατα ηξέυρω,
ότι δύνασαι αν θέλεις και νεκρούς να ανασταίνεις.
Έβγα έξω Λάζαρε μου φίλε και αγαπητέ μου.
Πες μας Λάζαρε τι είδες ΄κει στον Άδη που επήγες.
Είδα φόβους είδα τρόμους είδα βάσανα και πόνους
Της καρδιάς μου, των χειλέων και μη με ρωτάτε πλέον.
Φέρτε μου λίγο νεράκι να ξεπλύνω το φαρμάκι.
Κυριακή των Βαΐων
Γνωστή σε όλους μας ως Κυριακή του «Βαγιώνε». Η λέξη «Βοΐο» προέρχεται από το Ευαγγέλιο του Ιωάννη(ιβ΄1-18) όπου εξιστορείται και το γεγονός της ελεύσεως του Χριστού στα Ιεροσόλυμα και η υποδοχή του με βαΐα των φοινίκων. Την Κυριακή αυτή συνήθιζαν όλες οι οικογένειες να πηγαίνουν στην εκκλησία. Στους δε νιόπαντρους οι Ιερείς συνηθίζουν να φτιάχνουν ένα ξεχωριστώ βάγιο που ονομάζεται βαγιοφόρα. Η βαγιοφόρα στην επαρχία μας έχει 2 μορφές. Είτε βάγιο με διπλές βιολέτες, δεντρολίβανο, φοινίκι, ελιά με τη μορφή μπουκέτου είτε διπλό οκτάχτινο αστέρι κατασκευασμένο επιμελώς με φύλλα φοινικιάς. Το είδος της βαγιοφόρας αυτής έμαθα να κατασκευάζω κι εγώ από τον π. Χαράλαμπο Κουμάτο, έναν από τους λίγους, ίσως μοναδικούς ιερείς της επαρχίας μας που το κατασκευάζει. Τη βαγιοφόρα αυτή κρεμούν πριν τη διανομή στις 3 θύρες του ιερού, στους 3 πολυελέους και στους θρόνους του ναού. Την ημέρα αυτή το φαγητό είναι απαραίτητα ψάρι συνήθως μπακαλιάρο σκορδαλιά ή κοφισόπιττα. Το βράδυ της Κυριακής αρχίζουν οι «Νυμφίοι». Οι δε γυναίκες παρακολουθούν τις ακολουθίες από τους γυναικωνίτες των Ναών. Παράδοση παλαιά η οποία έχει την εξήγηση της ως εξής:Τις ημέρες της Μ. εβδομάδας έπρεπε να παρακολουθήσουν τις ακολουθίες και όσες γυναίκες πενθούσαν κάποιο συγγενικό πρόσωπό. Γι αυτό πήγαιναν στην εκκλησία και έμπαιναν από την πόρτα που διέθετε ο γυναικωνίτης για να μην γίνονται αντιληπτές . Τέτοιου είδους γυναικωνίτη διαθέτει η Αγία Μαρίνα στο χωριό μας με τις γνωστές τσελουδιές. Τέλος παράδοση, η οποία διατηρείται και σήμερα στο χωριό μας, είναι η μετάβαση στη μονή Κορωνάτου πολλών χωριανών για την ακολουθία του Α΄ νυμφίου το απόγευμα της Κυριακής. Πολλοί κάτοικοι του χωριού μας συνήθιζαν να μεταβαίνουν στο Κορωνάτο από το δρόμο του Μποθωνάτου.
Μεγάλη Δευτέρα – Τρίτη.
Τις μέρες αυτές προετοιμάζονται οι πιστοί για να μεταλάβουν είτε την Μεγάλη Τετάρτη είτε την Μεγάλη Πέμπτη. Το βράδυ της Μ. Δευτέρας ψάλλεται η ακολουθία του Β΄ Νυμφίου και το βράδυ της Μεγάλης Τρίτης το γνωστό τροπάριο της μοναχής Κασσιανής. Μέρες προετοιμασίας για την εκτέλεση του τροπαρίου από τους τότε αειμνήστους ιεροψάλτες ως ο παππούς μου Γεράσιμος Συνοδινός, ο αείμνηστος Σπύρος Συνοδινός Καμήλος οι Γεράσιμος και Βάσος Δρακόπουλοι κ.α.
Μεγάλη Τετάρτη
Στην επαρχία μας τελείται προηγιασμένη Θεία Λειτουργία και το μεσημέρι το ευχέλαιο. Οι γυναίκες πηγαίνουν αλεύρι στην εκκλησία μέσα σε πορσελάνινη λεκάνη. Εκεί ο παπάς τοποθετεί το καντήλι με το λάδι και 7 κεριά. Κατά την ανάγνωση των 7 ευαγγελίων του Ευχελαίου ανάβει ένα ένα τα κεριά. Στο τέλος μυρώνει τους πιστούς και οι γυναίκες παίρνουν το αλεύρι στο σπίτι όπου ζυμώνουν πρόσφορο για να λειτουργήσει ο παπάς την επόμενη μέρα (Μεγάλη Πέμπτη). Οι παραπάνω ακολουθίες πραγματοποιούνται το πρωί και 2 μαζί στην ιερά μονή Κορωνάτου χρόνια τώρα με μεγάλη συμμετοχή πιστών.
Μεγάλη Πέμπτη
Τη μέρα αυτή τελείται η Θεία Λειτουργία του Μεγάλου Βασιλείου ως ενθύμηση της παραδόσεως των αχράντων μυστηρίων από τον ίδιο το Χριστό. Οι χριστιανοί πρωί-πρωί πηγαίνουν στην εκκλησία για να μεταλάβουν. Δυστυχώς τα τελευταία χρόνια παρατηρείται το φαινόμενο οι ιερείς πρωί-πρωί να κοινωνούν τους πιστούς με προηγιασμένο άρτο που έχουν βγάλει από τη Κυριακή των Βαΐων με σκοπό την εξυπηρέτηση των πιστών. Τούτο όμως είναι αμάρτημα μεγάλο και προσομοιάζει τον χριστιανό ως τον Ιούδα, ο οποίος μετάλαβε και έφυγε με σκοπό τη προδοσία. Θα μπορούσε κάλλιστα σε μια εκκλησία της επαρχίας μας να τελείται η Θ. Λειτουργία αρκετά πρωί έτσι ώστε να μπορούν να μεταλάβουν και οι εργαζόμενοι ή όσοι άλλοι δε μπορούν να πάνε αργότερα στην εκκλησία. Μετά την απόλυση οι γυναίκες βάφουν τα αυγά με βαφή από τη θάλασσα και τα παιδιά έψαλλαν τα πάθη. Ήδη το βράδυ της Μ. Τετάρτης έχουν ετοιμάσει τα αυγά τυλιγμένα με άνθη διαφόρων σχημάτων. Να πως έψαλλαν στο χωριό μας τα πάθη.
Σήμερον μαύρος ουρανός σήμερον μαύρη μέρα,
σήμερον όλοι θλίβονται και τα βουνά λυπούνται.
Σήμερον έλαβον βουλή οι άνομοι Εβραίοι,
οι άνομοι και τα σκυλιά και οι τρεις κατηραμένοι
για να σταυρώσουν τον Χριστό των πάντων βασιλέα.
Και ο Κύριος ηθέλησε να μπει σε περιβόλι,
να κάμει δείπνο μυστικό για να τον λάβουν όλοι.
Η Παναγιά η Δέσποινα καθόταν μοναχή της,
τας προσευχάς της έκανε για τον μονογενή της.
φωνή της ήρθε απ΄ ουρανού και απ΄ Αρχαγγέλου στόμα.
Σώσον Κυρά τας προσευχάς, σώσον και τας μετάνοιας
και τον Υιόν σου πιάσανε και σαν ληστή τον πάνε
και στου Πιλάτου την αυλή εκεί τον τυραννάνε.
Φτιάξτε καρφιά, φτιάξτε καρφιά, φτιάξτε τρία περόνια
κι΄ εκείνος ο παράνομος βαρεί και φτιάνει πέντε.
Συ Φαραέ που τα έφτιαξες εσύ να μας διδάξεις.
Τα δυο βάλτε στα πόδια του και τ΄ άλλα δυο στα χέρια
Το πέμπτο το φαρμακερό βάλτε το στη καρδιά του,
να στάξει αίμα και νερό να λιγωθεί η καρδιά του.
Η Παναγιά σαν τ΄ άκουσε έπεσε και ελυπήθει.
Σταμιά νερό της έριξαν τρία κανάτια μόσχο
και τρία νεροδόσταμνα για να της έρθει ο νους της.
Μα σαν της ήρθε ο λογισμός, μα σαν της ήρθε ο νους της,
ζητά μαχαίρι να σφαεί, φωτιά να πάει να πέσει,
ζητά γκρεμό να γκρεμιστεί για το Μονογενή της.
Όσοι αγαπάτε τον Χριστό κι΄ όσοι τον προσκυνάτε,
όλοι να μ΄ ακλουθήσετε να πάω να τον έβρω.
Μα δεν την ακολούθησαν παρά οι τρεις παρθένες,
η Μάρθα, η Μαγδαληνή και του Λαζάρου η μάνα,
του Ιάκωβου η αδελφή και οι τέσσαρις αντάμα.
Πήραν τη στράτα, το στρατί-στρατί το μονοπάτι,
το μονοπάτι τς΄ έβγαλε μες του ληστή τη πόρτα.
Άνοιξε πόρτα του ληστή και πόρτα του Πιλάτου,
κι η πόρτα απ΄ το φόβο της άνοιξε μοναχή της.
Κοιτάει δεξά, κοιτάει ζερβά κανένα δεν ηβλέπει,
κοιτάει και δεξιότερα και βλέπει τον Αϊ Γιάννη.
Αφέντη μου, Αϊ Γιάννη μου και βαπτιστά του γιου μου,
μην είδες τον υγιόκα μου και σε διδάσκαλο σου:
Δεν έχω στόμα να σου πω, γλώσσα να σου μιλήσω,
δεν έχω χεροκάλαμο για να σου τον εδείξω.
Βλέπεις εκείνον το γυμνό, τον παραπονεμένο,
όπου φορεί πουκάμισο στο αίμα βουτηγμένο,
όπου φορεί στη κεφαλή ακάνθινο στεφάνι,
εκείνος είν΄ ο γιόκας σου κι εμέ διδάσκαλος μου.
Η Παναγιά πλησίασε γλυκά τον ερωτούσε,
δε μου μιλάς παιδάκι μου, δε μου μιλάς παιδί μου:
Τι να σου πω μανούλα μου που διάφορο δεν έχεις,
κοντά το Μέγα Σάββατο κοντά στο μεσονύχτι
που θα λαλήσει ο πετεινός, σημαίνουν τα επουράνια
σημαίνει και η Αγιά Σοφιά με τρεις χρυσές καμπάνες.
Όποιος τ΄ ακούει σώζεται όποιος τ΄ ακούει αγιάζει
και όποιος το καλοσκεφτεί παράδεισο θα λάβει
παράδεισο και λίβανο από τον Άγιο Τάφο.
Κάτου στα Ιεροσόλυμα και στου Χριστού τον Τάφο,
εκεί δεντρί δεν ήτανε και δέντρο εφυτρώθει
στην κορυφή ήταν ο Χριστός στη ρίζα η Παναγία,
και στα απόκλωναράκια του ήταν οι μαθητές του,
που μαρτυρούσαν κι έλεγαν για του Χριστού τα πάθη,
για του Χριστού τ΄ αφέντη μας για τον μονογενή μας,
που έχυσε το αίμα του για πινομή δική μας.
(*Τα κάλαντα του Λαζάρου & τα πάθη του Χριστού όπως είναι παραπάνω μου τα παράδωσε γραμμένα η Αραβαντινού Καρλάτου Ευτυχία το Πάσχα του 2005.)
Το απόγευμα της ίδιας μέρας ετοίμαζαν τα μπουρμπουρέλια ή κουκαλιστήρια για την ανάγνωση των 12 ευαγγελίων . Ένα έθιμο κατά τη γνώμη μου άσχημο διότι έδειχνε ασέβεια προς το πάσχοντα Χριστό. Ήταν ασέβεια να ψάλλονται όλα εκείνα τα όμορφα στιχηρά και ο κόσμος να μασάει καβουρντισμένα κουκιά ή ρεβίθια. Το βράδυ η ακολουθία των 12 Ευαγγελίων ήταν μακροσκελέστατη. Πολλές εκκλησίες συναγωνίζονταν στο ποια θα τελειώσει τελευταία. Θυμάμαι το 1988 το παπά Κουμάτο να διαβάζει με άνεση και σοβαρότητα τα Ευαγγέλια(το 12 πάντα από τον άμβωνα ψαλτά φορώντας άσπρο φελόνι και πετραχήλι) να ψάλλει μελωδικότατα το «Σήμερον Κρεμάται» του Σολωμού και να λέει το «Δι’ Ευχών» τις 01:45 το βράδυ.
Μεγάλη Παρασκευή
Την ημέρα αυτή πήγαιναν από πρωί στην Εκκλησία για να προσκυνήσουν τον εσταυρωμένο Χριστό. Παράδοση στη Κεφαλλονιά και μάλιστα στην επαρχία μας είναι η μουσική εκτέλεση του προκειμένου της Μ. Παρασκευής γνωστό σε όλους ως «Διεμερίσαντο» και του «Σήμερον Κρεμάται» του Σολωμού. Οι ψάλτες και ο ιερέας μεταβαίνουν μπροστά από τον Εσταυρωμένο και μετά την εκφώνηση του Ιερέα «Εσπέρας Προκείμενον» ψάλλουν καλλιτεχνικά το στίχο μετά του προκειμένου, μια παράδοση που σώζεται ως τις μέρες μας. Η ακολουθία τελειώνει περίπου γύρω στις 12:30 και αμέσως οι γυναίκες ξεκινούν το στόλισμα του Επιταφίου. Ο Επιτάφιος θα έπρεπε να στολιστεί όσο το δυνατό με πρωτοτυπία και τελειότερα με κάθε είδους λουλούδια. Παλαιότερα στο Ληξούρι «συναντιόνταν» όλοι οι Επιτάφιοι της πόλεως στη πλατεία, με αποτέλεσμα ο συναγωνισμός να είναι μεγάλος. Εκεί κρυφάκουγες τα σχόλια κυρίως από τις γυναίκες μέσα στη νυχτερινή κατανυχτική ατμόσφαιρα και ενώ η φιλαρμονική του Ληξουρίου «σονάριζε» τα πένθιμα εμβατήρια του Ληξουριώτη συνθέτη Πέτρου Σκαρλάτου όπως τη Marcia ‘ Funedre N. ii’. Κατά το βράδυ της ίδιας ημέρας και ενώ από το πρωί δεν είχε φάει κανείς τίποτε έτρωγαν όσοι ήθελαν λίγο αντίδωρο ή έπιναν λίγο ξύδι δια την ανάμνηση της πόσεως του όξους από τον ίδιο το Χριστό πάνω στο Σταυρό. Τα τελευταία χρόνια σημειώνεται και ένα έθιμο που τείνει να γίνει παράδοση. Μετά το τέλος της εξόδου του Επιταφίου στο Ληξούρι κόσμος πολύς μεταβαίνει στο μοναστήρι του Κορωνάτου για να ακούσει εκ των χειλέων του παπά Χαραλάμπη ένα τροπάριο που μέχρι πρότινος ήταν άγνωστο στο πολύ κόσμο της Επαρχίας μας και σχεδόν ποτέ δεν λεγόταν. Αυτό το τροπάριο έχει ως αρχή του τη φράση Τον ήλιον κρύψαντα τας ιδίας ακτίνας…». Μετά την εκτέλεση του τροπαρίου και ενώ έχει περάσει η 12 νυχτερινή γίνεται και η πρώτη Ανάσταση με το σπάσιμο της μπουκάλας( δημιουργία θορύβου και παραλληλισμός του διασκορπισμού των Ιουδαίων μετά την Ανάσταση) και το σκόρπισμα φύλλων δάφνης(σύμβολο νίκης) ψάλλοντας το «Ανάστα ο Θεός». Στα Μονοπολάτα παράδοση παλαιά είναι το κάψιμο του Ιούδα. Μοναδική «παραφωνία», στο κατανυχτικό κλίμα της ημέρας, είναι κατά τη γνώμη μου, η μετάβαση ορισμένων χριστιανών το μεσημέρι στα κοιμητήρια της επαρχίας μας και η τέλεση τρισαγίων για την ανάπαυση των ψυχών. Κρίμα και κατάκριμα προκαλούν στους κεκοιμημένους παρά ανάπαυση στις ψυχές τους για το λόγο ό,τι την ημέρα αυτή μια μόνο κηδεία και ένα μόνο μνημόσυνο επιτελείται και αυτό είναι του Σταυρωθέντος και Παθόντος Δεσπότου Χριστού.
Μεγάλο Σαββάτο
Ήδη από τα χαράματα οι ιερείς σημαίνουν τις καμπάνες για την ακολουθία του εσπερινού της Κυριακής του Πάσχα ή όπως αλλιώς είναι γνωστή ως Πρώτη Ανάσταση. Οι ψάλτες διαβάζουν με σοβαρότητα τις 15 προφητείες εστιάζοντας μάλιστα στην προφητεία των 3 παίδων & στην προφητεία του Ιωνά. Μετά τον Απόστολο και πριν το Ευαγγέλιο γίνεται η Πρώτη Ανάσταση. Θόρυβος πολύς ταράζει την μέχρι πρότινος ησυχία με κάθε είδους μέσο, για να φανερώσει πως η Ανάσταση του Χριστού συνετάραξε της γης τα θεμέλια & του Άδου τα δώματα και επληρώθησαν πάντα φωτός, Ουρανός τε και γή και τα καταχθόνια. Ακολουθεί η θεία λειτουργία του Μ. Βασιλείου ως τη Μ. Πέμπτη όπου κόσμος πολύς μεταλαμβάνει των Αχράντων Μυστηρίων. Μετά την απόλυση γίνεται η βαφή αυγών & η προετοιμασία των Πασχαλινών εδεσμάτων. Στρώνεται το τραπέζι και ετοιμάζονται τα φαγητά όπου συγκεντρωμένη η οικογένεια θα φάει στο Πασχαλινό τραπέζι. Κατά την 11 νυχτερινή όλη η οικογένεια μεταβαίνει στην εκκλησία με κεριά, λαμπάδες και φαναράκια για να πάρει το άγιο Φως και να ακούσει το Χριστός Ανέστη. Οι Αναστάσεις στην Επαρχία μας πάντοτε υπήρχαν παροιμιώδεις, τόσο για το όλο συμβάν όσο και για τη περίφημη στιχομυθία Ψάλτου και ιερέως κατά την είσοδο τους στο ναό(εφόσον η Ανάσταση τελούνταν έξω από το ναό όπως προβλέπει το τυπικό). Ως εκ τούτου ο καθηγητής Λαογράφος Δημήτρης Λουκάτος στο βιβλίο του «Κεφαλλονίτικη Λατρεία» κάνει λόγο για τις Αναστάσεις στο Ληξούρι. Μετά την Ανάσταση ο κόσμος αποχωρεί για το Πασχαλινό τραπέζι. Έθιμο άσχημο που προφανώς έχει τη ρίζα του στην Ενετοκρατία παράλληλο με το έθιμο να χηρεύουν οι καμπάνες όλη τη Μεγάλη Εβδομάδα μέχρι του Μεγάλου Σαββάτου. Οι Ρωμαιοκαθολική εκκλησία τον 16ο αιώνα ήταν πανίσχυρη στα νησιά μας με αποτέλεσμα να επιβάλλει δικά της έθιμα και απαγορεύσεις. Η βρώση γήινης τροφής πριν τη βρώση και πόσση του σώματος και αίματος του Αναστάντος Χριστού μπορεί να μην είναι αμάρτημα προσκρούει όμως στον Κατηχητικό λόγο του Χρυσορρήμονος «Ει τις ευσεβής και φιλόθεος…» ο οποίος λέγει μεταξύ των άλλων «Πάντες απολαύσατε του συμποσίου της πίστεως. Πάντες απολαύσατε του πλούτου της χρηστότητος» Το συμπόσιο της πίστεως και ο πλούτος της χρηστότητος είναι η μετοχή στη Θεία ευχαριστία και η μετάληψη των αχράντων μυστηρίων. Ευτυχώς τα τελευταία χρόνια και με πρωτοπόρο το παπά Χαραλάμπη τελείται μετά την Ανάσταση η Θεία λειτουργία οπότε ο κόσμος κοινωνεί και απολαύει του πλούτου της Χρηστότητος.
Κυριακή του Πάσχα
Αντίθετα με άλλες περιοχές της Ελλάδος όπου τελείται η ακολουθία του εσπερινού της αγάπης πρωί, στην επαρχία μας τελείται από χρόνια το απόγευμα της Κυριακής όπως προβλέπει το τυπικό. Διαβάζεται το Ευαγγέλιο στα Ελληνικά και ακολούθως μετά το πέρας του Εσπερινού μπορεί να ακολουθήσει λιτανεία όπως στο γειτονικό Χωριό μας Χαυριάτα ή διανομή κόκκινων αυγών και γλυκισμάτων.
Αυτά εν ολίγοις είναι τα ήθη & έθιμα που λάμβαναν & λαμβάνουν χώρα στην επαρχία μας, άλλα ευχάριστα, άλλα παράξενα και άλλα νεότευκτα. Εύχομαι σε όλους μας το φετινό Πάσχα να φέρει στη ψυχή μας το νόημα και το Φως της Αναστάσεως, που δεν είναι τίποτε άλλο από αυτό που λέγει συνεχώς ο Ευαγγελιστής Ιωάννης, Η ΑΓΑΠΗ. Χρόνια Πολλά και Καλή Ανάσταση.
